"Βουδισμός Ζεν και δυτικοευρωπαϊκός Μηδενισμός"

"Βουδισμός Ζεν και δυτικοευρωπαϊκός Μηδενισμός" 

Τόλης Τατόλας (2006)

 

Το Ζεν (ή Ch’an  στα κινεζικά) αντιπροσωπεύει μία σχισματική σχολή του Βουδισμού στην Ιαπωνία, η οποία δίνει έμφαση στην πρακτική του διαλογισμού ως μέσου φώτισης. Ζεν και Ch’an, είναι αντίστοιχα στα ιαπωνικά και τα κινέζικα, εκδοχές του σανσκριτικού όρου για το διαλογισμό, dyana. Η πορεία του Ζεν ξεκινά από την Ινδία, αλλά στην Ανατολική Ασία αποσαφηνίστηκε ως σχολή. Αποτελεί μορφή του βουδισμού Μαχαγιάνα (=μεγάλο όχημα) που άνθισε στην βόρεια και βορειοανατολική Ασία.

            Σκοπός του Ζεν είναι η επίτευξη του φωτισμένου νου, βασικά χαρακτηριστικά του οποίου είναι η πνευματική «ησυχία», η αταραξία και η εγρήγορση. Ο τρόπος που επέρχεται η φώτιση στον άνθρωπο είναι και το κριτήριο με βάση το οποίο διακρίνονται οι σχολές του Ζεν. Κατ’ αυτόν τον τρόπο διακρίνονται σε εκείνες που υποστηρίζουν ότι η φώτιση είναι βαθμιαία και σταδιακή διαδικασία, και στις σχολές της αιφνίδιας φώτισης, που πρεσβεύουν ότι η φώτιση μπορεί να συμβεί ακαριαία μέσα σε μια στιγμή.

Η κατάσταση αυτή, που αναφέρεται και ως «φώτιση», είναι έμφυτη στον καθένα, αλλά βρίσκεται σε λανθάνουσα φάση, εξ’ αιτίας της άγνοιας. Συνεπώς η επίγνωση οδηγεί στην αφύπνιση. Η βάση της φιλοσοφίας του Ζεν βρίσκεται στο διαλογισμό. Μέσω αυτού ο άνθρωπος εισέρχεται στη φώτιση (satori). Αυτό αποτελεί και την κεντρική ιδέα του μοναχισμού Ζεν. Μέσω της φιλοσοφίας του Ζεν οι άνθρωποι ανέπτυξαν μεθόδους εσωτερικής αναζήτησης, δίνοντάς τους διεξόδους και λύσεις σε ζητήματα καθημερινότητας που αφορούν στην ηθική.

Το μήνυμα του Ζεν είναι η ελευθερία ηθική και ιδεολογική, πέρα από τα στεγανά όρια του «καλού» και του «κακού», όπως τα εννοούν άλλες θρησκείες και φιλοσοφίες, π.χ. ο χριστιανισμός, και καλύπτει όλες τις καταστάσεις της ύπαρξης. Προτρέπει τον άνθρωπο, όχι να συσσωρεύει, αλλά να απορρίπτει ότι τον δεσμεύει, αρχίζοντας από τη ιδέα που έχει για τον ίδιο του τον εαυτό. Ο Λιν-Τσι, μεγάλος πατριάρχης του Ζεν εξισώνει την έπαρση και τον εγωισμό του ανθρώπου με την έλλειψη εσωτερικής ελευθερίας, που παγιδεύουν τον άνθρωπο στην προσκόλληση στα αντικείμενα. Στην κατάσταση αυτή είναι ανέφικτη η αφύπνιση.

Ο οπαδός της Μαχαγιάνα επιθυμεί να γίνει ένας Μποντχισάττβα δηλαδή, ένα ον που επιθυμεί τη φώτιση για να φωτίσει τους άλλους. Αυτός ο μαχαγιανιστής δεν έχει πια εγωισμό, και θυσιάζει την αγαθή ύπαρξή του προς όφελος ολόκληρης της ανθρωπότητας, προτιμώντας να παρουσιαστεί μέσα στον κόσμο, παρά να αναπαύεται αποτραβηγμένος μέσα στο νιρβάνα. Ο Μποντχισάττβα δεν αποτελεί ένα βούδα σιωπηλό και αδρανή (πρατυέκα βουδα), αλλά ένα φωτισμένο μυαλό που μιλά και έρχεται να βοηθήσει τους δυστυχισμένους. Αν η συμπάθεια προς την ανθρωπότητα που δοκιμάζεται από την άγνοια, φαίνεται να χαρακτηρίζει το ιδανικό του Μποντχισάττβα, η διδασκαλία της μαχαγιάνα παρουσιάζει τη δυσκολία του να επεξεργαστεί μία λογική, η οποία να επιτρέπει με έννοιες αντιφατικές σε λεκτικό επίπεδο, μία χωρίς αντιφάσεις δράση. Την αποκαλούμε πολλές φορές «αποφατική λογική», όμως πρόκειται για την ακρίβεια μία μη αριστοτελική λογική, που υπερβαίνει ταυτόχρονα την κατάφαση και την άρνηση.

Όπως και άλλα παρακλάδια του κινεζικού βουδισμού, έτσι και το Ch’an (Ζεν) εδραιώθηκε με τη μαθητεία εκπαιδευομένων σε δασκάλους, οι οποίοι έδιναν έμφαση στα διδάγματα συγκεκριμένων κειμένων, και στην περίπτωση αυτή της Λανκαβατάρα Σούτρα. Αν και οι σχολές του Ζεν έχουν τον ίδιο σκοπό, δηλαδή την αντίληψη του εσωτερικού εαυτού ή νου, ωστόσο οι μέθοδοι και οι τεχνικές που επινοήθηκαν για το σκοπό αυτό διαφέρουν μεταξύ τους· για παράδειγμα η σχολή του Λιν-Τσι (Ριντζάι) ακολουθεί αυτό που θα μπορούσε να ονομαστεί: θεραπεία μέσω σοκ. Σκοπός της είναι να αποσπάσει το μαθητή από τον συνηθισμένο τρόπο σκέψης και να τον οδηγήσει πίσω στη φυσική και στιγμιαία λειτουργία του είναι του. Για να το πετύχει αυτό ο δάσκαλος χρησιμοποιεί κραυγές και χτυπήματα, αλλά και συγκέντρωση στα μυστηριακά λόγια (κοάν).

Το Ζεν ως εφαρμοσμένη φιλοσοφία της ιαπωνικής κοινωνίας ήταν λογικό και αναμενόμενο να επηρεάσει την ιαπωνική τέχνη, όντας αναπόσπαστο στοιχείο της καθημερινής ζωής. Κατ’ αυτόν τον τρόπο τέχνες που επηρεάστηκαν από τη Ζεν φιλοσοφία είναι η αρχιτεκτονική εσωτερικών χώρων, αλλά και περιβαλλόντων (κήποι), οι πολεμικές τέχνες, οι εικαστικές και υποκριτικές (θέατρο Νο), καθώς και η τελετουργία του τσαγιού. Σε όλες τις παραπάνω παραδοσιακές τέχνες διακρίνεται μία καθαρότητα στη σκέψη, λιτότητα στην έκφραση και αρμονία. Η αυθόρμητη δημιουργία, η κίνηση και η παροδικότητα είναι παράλληλη με την αιφνίδια φώτιση, έξω από τον έλεγχο της τετριμμένης λογικής.

Στοιχείο που παρατηρείται στην ιαπωνική τέχνη είναι η αντίληψη και  η χρήση του κενού, όχι όμως με την αντίθετη έννοια από αυτή του «γεμάτου», αλλά σαν μια έννοια που αναζητά ή οδηγεί σε κάτι το βαθύτερο και ουσιώδες, απαλλαγμένο από την επιφανειακότατα του «χειροπιαστού». Στη φυσική ως κενό ορίζεται η απουσία ύλης σε μία περιοχή του χώρου. Το τέλειο κενό (ή απόλυτο κενό) είναι μια εξιδανίκευση που δεν μπορεί να υπάρξει στην πραγματικότητα, αλλά προσεγγίζεται τελειότερα στο εξώτερο διάστημα. Ο Δημόκριτος ταυτίζοντας το κενό με τον κενό χώρο, διατύπωσε ότι υπάρχουν «άτομα και κενό».  Μάλιστα, το κενό, ο κενός χώρος δηλαδή, είναι απαραίτητο στοιχείο της ατομικής θεωρίας, καθώς παρέχει το υπόβαθρο μέσα στο οποίο "φέρονται" (κινούνται) τα άτομα και κατ' επέκταση λαμβάνει χώρα οποιαδήποτε φυσική μεταβολή. Χωρίς το κενό δεν θα είχε νόημα η διακριτή φύση των ατόμων. Κατ’ επέκταση μπορούμε να υποθέσουμε ότι η χρήση του κενού στην ιαπωνική τέχνη είναι υψίστης σημασίας για αυτό που η φιλοσοφία του ζεν πρεσβεύει. Το κενό είναι κενό και προέρχεται απ’ αυτό. Η χρήση του στην τέχνη  τονίζει την αξία των απεικονιζόμενων στοιχείων. Το αντικείμενο απομονώνεται (μονισμός) και με φόντο το κενό αιωρείται στο χώρο και παρουσιάζεται σαν απόκοσμο, απαλλαγμένο από αλληλεπιδράσεις με άλλα στοιχεία, οπότε διογκώνεται το μεγαλείο του και δίνεται έμφαση στην αξία  και αναγκαιότητα της ύπαρξής του. Συνειδητοποιούμε δηλαδή ότι το κενό δεν λειτουργεί ως το «τίποτα», αλλά είναι το μέσο ανάδειξης του «είναι». Σε αντιπαράθεση με την ιαπωνική τέχνη, στην ευρωπαϊκή παρατηρούμε, τουλάχιστον μέχρι τα μέσα του 20^ου αιώνα έναν «φόβο» κενού. Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα αποτελούν οι πίνακες της ζωγραφικής, όπου όλη η επιφάνεια του έργου αποτελεί μέρος μιας αναπαράστασης, στην οποία παρατηρείται ενότητα και συνέχεια. Το ίδιο μπορούμε να παρατηρήσουμε στην και στην αρχιτεκτονική εσωτερικών και περιβαλλόντων χώρων.

Η έννοια της απόρριψης στο δυτικό κόσμο απαντά σε ένα κίνημα-ιδεολογία του 19^ου αιώνα, τον μηδενισμό (λατινικά nihilism όπου  nihil(um)=μηδέν). Σύμφωνα με το μηδενισμό η σκέψη πρέπει να βασίζεται στην άρνηση της γνώσης, των αξιών ή της κοινωνίας. Ο φιλοσοφικός μηδενισμός έγκειται στην άρνηση της γνωστικής δυνατότητας (γνωσιολογικός μηδενισμός) ή στην άρνηση των αντικειμένων της γνώσης στην περιοχή της οντολογίας (οντολογικός μηδενισμός), της μεταφυσικής (μεταφυσικός μηδενισμός), της ηθικής (ηθικός μηδενισμός) ή και της κοινωνίας (κοινωνικός μηδενισμός).

Η λατινική λέξη nihil  αποτελεί τμήμα του αγγλικού ρήματος annihilate  που σημαίνει εκμηδενίζω, καταστρέφω ολοσχερώς. Στις αρχές του 19^ου αιώνα ο Friedrich Jacobi  χρησιμοποίησε τον όρο αυτό για να προσδώσει αρνητική χροιά στον υπερβατικό ιδεαλισμό. Ο μηδενισμός όμως έγινε γνωστός και καθορίστηκε όταν χρησιμοποιήθηκε από το Ρώσο συγγραφέα Ivan Tourgeniev  στο μυθιστόρημα του «Fathers and Sons” κατά την περίοδο της επανάστασης κατά του τσαρικού κατεστημένου. Η έννοια του μηδενός απαντά από την αρχαιότητα ακόμη, από τους Πλάτωνα και Παρμενίδη, με τη διερεύνηση της διαλεκτικής αντίθεσης των εννοιών «ον» και «μη ον». Στα μαθηματικά το μηδέν ήταν αρχικά ένα σύμβολο για την κενή θέση, όπου προέκυψε πιθανώς από τη λέξη ουδέν και απάντά ήδη από τον 2^ο αιώνα μ.Χ. σε υπολογιστικά και αστρονομικά κείμενα.

Στο βιβλίο του «ο Ευρωπαϊκός Μηδενισμός» ο Νίτσε διακρίνει τέσσερις μορφές μηδενισμού. Σύμφωνα με την πρώτη, ο μηδενισμός ως ψυχολογική κατάσταση επέρχεται όταν ο αναζητητής στην προσπάθειά του να βρει ένα «νόημα» που δεν υπάρχει, χάνει τελικά το κουράγιο του και την εγκαταλείπει. Οπότε στη μηδενιστική σκέψη υπάρχει η συνειδητοποίηση μιας μεγάλης σπατάλης δύναμης και η έννοια του άχρηστου των πάντων. Στη δεύτερη ο μηδενισμός επέρχεται όταν ο άνθρωπος χάνει την πίστη στην αξία που ορίστηκε αρχικά ως μία ολότητα, μια συστηματοποίηση. Ο άνθρωπος αναγνωρίζει ως ένα «όλο» ανώτερο σε σχέση με αυτόν, το οποίο θαυμάζει και λατρεύει σαν μία ιδέα ανώτερης κυριαρχίας και διαχείρισης. Νιώθει μέρος ενός συνόλου το οποίο χαρακτηρίζεται από συνάφεια και αλληλοεξάρτηση των στοιχείων του. Αντιλαμβάνεται όμως ότι ένα τέτοιο είδος ιδανικού συνόλου δεν υπάρχει οπότε και το απορρίπτει καθώς αντιλαμβάνεται ότι το δημιούργησε μόνο και μόνο για να μπορέσει να ικανοποιήσει τη ναρκισσιστική του φύση και να πιστέψει στη δική του αξία. Η Τρίτη μορφή απορρέει από τις δύο προηγούμενες. Σύμφωνα με αυτήν ο άνθρωπος καταδικάζει ολόκληρο τον κόσμο του γίγνεσθαι ως μία ψευδαίσθηση και επινοεί στη θέση του έναν κόσμο μεταφυσικό. Μόλις όμως ανακαλύψει ότι ο κόσμος αυτός δεν είναι πραγματικός αλλά ουτοπικός και πλασμένος από τη σκέψη του, τότε δυσπιστεί ακόμη και την ίδια του την μεταφυσική αυτή επινόηση. Συνεπώς δεχόμαστε την πραγματικότητα του γίγνεσθαι ως μοναδική ενώ παράλληλα την θεωρούμε αναπάντεχη με απορριπτική διάθεση. Τέλος σύμφωνα με την τέταρτη μορφή, η οποία αποτελεί μετεξέλιξη της τρίτης, ο σύγχρονος άνθρωπος απορρίπτει και ισοπεδώνει τα πάντα, ενώ η αρνητικότητα του διογκώνεται σε τέτοιο βαθμό που στρέφεται εναντίον του εαυτού του. Ο Νίτσε γράφει ότι δεν υπάρχουν ηθικά φαινόμενα και αξίες, αλλά ηθικές ερμηνείες τους, οι οποίες διατυπώνονται από την αύξηση της δύναμης εκείνων που θέτουν τις αξίες. Ως επί το πλείστον τα ηθικά πλαίσια της ανθρώπινης σκέψης και δραστηριότητας υπαγορεύονται από τις θρησκείες, όπως φαίνεται από μία αναδρομή στην ανθρώπινη ιστορία. Το δόγμα που προωθείται από μία θρησκεία για να διαμορφωθεί ως πίστη, θέτει σε αδράνεια τις νοητικές διεργασίες της σκέψης, μέσω της οποίας επέρχεται η γνώση, και κατά προέκταση, η αλήθεια. Ο Νίτσε διατύπωσε ξεκάθαρα ότι πίστη σημαίνει άρνηση για γνώση: όσο δογματικά πιστεύουμε στην «επιβαλλόμενη» ηθική, καταδικάζουμε την ύπαρξη. Κάτι ανάλογο διατυπώνει με ενδιαφέροντα τρόπο ο William Blake στο βιβλίο του «Οι γάμοι του Ουρανού και της Κόλασης»: «Όπως η κάμπια διαλέγει τα πιο όμορφα φύλλα για να αποθέσει τα αυγά της, έτσι και ο παπάς εξαπολύει την κατάρα του στις πιο όμορφες χαρές». Επηρεασμένος από το Νίτσε ο Καζαντζάκης στην Ασκητική του επαναλαμβάνει τη φράση: «Δεν υπάρχει τίποτε», ο οποίος πιστεύει πως κάθε προσπάθεια της ηθικής να θέσει αξίες χωρίς θρησκευτικό υπόβαθρο, οδηγεί στο μηδενισμό, που δεν είναι τίποτε άλλο από παρά μια ριζική άρνηση αξιών, επιθυμιών και νοήματος. Ο Σαρτρ προβάλλει ένα μηδενισμό ανάλογου του Νίτσε, όπου δεν δέχεται κανένα θεό και καμιά κατηγορία αξιών. Ο άνθρωπος, διατυπώνει, πρέπει να αναζητήσει το μηδέν μέσα του. Το μηδέν από τη μία δεν υπάρχει, ενώ από την άλλη δεν μπορεί να τεθεί παρά μόνο από τη σκέψη μας.

Με την γέφυρα επικοινωνίας μεταξύ των δύο κόσμων, του δυτικού (ευρώπη και αμερική) και ανατολικού (ινδία, κίνα και ιαπωνία), τα δύο φιλοσοφικά ρεύματα, Ζεν και μηδενισμός, συναντήθηκαν. Πολλοί θα μπορούσαν να διατυπώσουν ότι η φιλοσοφία του Ζεν και το κίνημα του μηδενισμού έχουν ως βάση την ίδια σκέψη: τη συνειδητοποίηση της έλλειψης αξίας και νοήματος των πάντων και της απόρριψής των. Τα μέρη που απαρτίζουν το όλο, είναι το καθένα τους αντίστοιχα το τίποτα. Ο άνθρωπος έθεσε ονόματα στα πράγματα από τις απαρχές της ανθρώπινης κοινωνίας, αλλά τα δύο αυτά φιλοσοφικά ρεύματα έρχονται να εκμηδενίσουν την αξία τους και να τα εξισώσουν με το τίποτα. Όμως πόσο αυτή η σκέψη είναι πραγματική και ισχύει πέρα από την επιφανειακή, αλλά σε μία εκ βάθους προσέγγιση και διερεύνηση των δύο ρευμάτων; Πόσο τελικά μηδενιστική είναι η φιλοσοφία του βουδισμού Ζεν;

Μηδενιστής δεν είναι αυτός που δεν πιστεύει σε τίποτε, αλλά αυτός που δεν πιστεύει σ’ αυτό που υπάρχει. Το «τίποτα» και το «μηδέν» δεν είναι το μη είναι, αλλά το «είναι» χωρίς αξία. Συνεπώς τα πράγματα στο μηδενισμό δεν έχουν αξία. Από την άλλη μεριά το Ζεν ουσιαστικά απορρίπτει μεν, όχι τα ίδια τα πράγματα, αλλά το ύφος και το μέγεθος της αξίας που απέδωσε ο άνθρωπος στα πράγματα, υλικά και πνευματικά. Μπορούμε δηλαδή να επαναπροσδιορίσουμε τη σκέψη μας για το Ζεν και να το εκλάβουμε όχι ως άρνηση, αλλά ως μία βαθύτερη και υψηλότερη κατάφαση. Το Ζεν αναζητά το βαθύτερο νόημα στο καθετί. Το «ένα» εμπεριέχει το «όλο», και το «όλο» συγχωνεύεται στο «ένα». Το «ένα» είναι το «όλο» και το «όλο» είναι το «ένα». Για παράδειγμα ας υποθέσουμε ένα φύλλο σε ένα φυτό μπαμπού. Αυτό μπορεί να είναι ένα από τα άπειρα πράγματα που μπορεί να υπάρχουν στο σύμπαν, όμως σ’ αυτό το φύλλο μπορούμε να εντοπίσουμε όλο το μεγαλείο της ύπαρξης και τα χαρακτηριστικά του φαινομένου της ζωής. Η ύπαρξή του περικλείει τα χαρακτηριστικά του σύμπαντος, διατηρώντας την αυτοτέλεια του είναι του. Υπάρχει αυτό το κάτι στο Ζεν που απελευθερώνει τον άνθρωπο από τις στεγανές συνθήκες, αλλά την ίδια στιγμή του δίνει ένα στέρεο πάτημα, που ωστόσο αυτό δεν είναι της απολύτου λογικής.

Το Ζεν υπαγορεύει μία ηθική εξύψωση, πέρα από τα στενά όρια του «καλού» και του «κακού». Σκοπός αυτής της διαδικασίας είναι η δημιουργία αρμονίας. Το άτομο δεν απομονώνεται από το περιβάλλον, αλλά σκέφτεται και δρα σε συνάρτηση με αυτό, ώστε το σύνολο να οδηγηθεί σε κατάσταση αρμονίας. Αντιμετωπίζει τα πάντα, έμψυχα και άψυχα στοιχεία, ταυτόχρονα ως μονάδες, αλλά και ως μέρη που αλληλεπιδρούν και απαρτίζουν ένα όλο. Σε αντίθεση με το ζεν, η απόρριψη των πάντων, ως βασική θέση του μηδενισμού, οδηγεί το σύστημα στην εντροπία. Με την αύξηση αυτή της αταξίας τα άτομα λειτουργούν αποκλειστικά και μόνο ως μονάδες, με τελικό στάδιο το τίποτα. Εν τέλει μπορούμε να καταλήξουμε ότι: ο μηδενισμός εξισώνει το είναι με το μηδέν, ενώ το Ζεν ωθεί στην εξύψωση του μηδενός.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

 Νίτσε Φ. 2001. Ο ευρωπαϊκός μηδενισμός. Μετάφραση Δ. Αγγελής, Εκδ. Ευθύνη, Αθήνα,. 143 σ.

 Watts A. 1988. Ο δρόμος του Ζεν. Εκδ. Πύρινος Κόσμος, Αθήνα, 285 σ.

 Λιν Τζι Λου. 1991. Οι διδασκαλίες του Ριντζάι Ζεν. Εκδ. Πύρινος Κόσμος, Αθήνα, 112 σ.

 Μποντχιντάρμα. 1993. Η διδασκαλία του Ζεν. Εκδ. Πύρινος κόσμος, Αθήνα 111 σ.

Πετρόπουλος Β. 1997. Άνθρωποι του Ζεν: Χούι-Νεγκ, Χουάγκ-Πο, Λιν-Τσί και Μποντιντάρμα. Εισαγωγή-απόδοση-σχόλια Β. Πετρόπουλος, εκδ. Γαβριηλίδης, Αθήνα, 154 σ.

 Gillespie M. A. 2004. Ο  μηδενισμός πριν από το Νίτσε. Μετάφραση Γ. Μέρτικας, Εκδ. Πατάκης, 494 σ.

 Elliade M. & I.P. Couliano 1992. Λεξικό των Θρησκειών. Μετάφραση Β. Γαζής, εκδ. Χατζηνικολή, Αθήνα, 335 σ.

 Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάνικα 1981-1994.  Εκδ. Πάπυρος, Αθήνα, 61 τόμοι.

 Blake W. 1997. Οι γάμοι του ουρανού και της κόλασης. Μετάφραση Χ. Βλαβιανός, εκδ. Νεφέλη, Αθήνα 67 σ.

 Elliade M., H. S. Wiesner, και I. P. Couliano. 1992. Λεξικό των θρησκειών. Μετάφραση Ε. Κ. Γαζής, Εκδ. Χατζηνικολή, Αθήνα, 334 σ.

 Suzuki T. D. 1991. An introduction to Zen Buddhism. Grove Atlantic publishing, New York, 132 p.

 Nitsche G. 2003. Japanese Gardens. English translation K. Williams, Ed. Taschen, Köln, 239 p.

Fahr-Becker G. Japanese prints. Ed. Taschen, Köln, 208 p.

 Freke T. 2004. Τι είναι το Ζεν. Μετάφραση Β. Γλύπτη, Εκδ. Lector, Αθήνα, 80 σ.

 Chaline Ε. 2003. Το βιβλίο του Ζεν- Ο δρόμος της εσωτερικής γαλήνης. Μετάφραση N. Ρομποτής, Εκδ. Κοχλίας, Αθήνα, 128 σ.

 Perrier-Robert A. 1999. Le thé. Éditions du Chêne-Hachette Livre, Paris, 128 p.

 Simon P. J. 2003. “Zen Buddhism and the intrinsic value of nature”. Contemporary Budhism, vol. 4. Ed. Routledge publishing, p. 143-157.

 Ιωαννίδης Γ. 2003. Ο δρόμος του βουβαλιού. Εκδ. Αρχέτυπο, Θεσσαλονίκη, 109 σ.

 Suzuki T. D.1996. Zen Buddhism. Εd. Doubleday publishing, New York, 400p.

 Löwith K. 1998. Martin Heidegger and European Nihilism. Ed. Columbia university press, New York, 304 p.

 Jonathan R. 2004. Χάιντεγκερ-η ιστορία και η αλήθεια για το Είναι και Χρόνος. Μετάφραση Ι. Σταυροπούλου, εκδ. Ενάλιος, Αθήνα, 94 σ.

 Πελεγρίνης Θ. 2004. Λεξικό της φιλοσοφίας. Εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 1512 σ.

 Κουμάκης Γ. 2004. Η κοσμοθεωρία του Νίκου Καζαντζάκη. (Διάλεξη του καθηγητού του πανεπιστημίου Ιωαννίνων στο Ηράκλειο Κρήτης).

 Internet encyclopedia of philosophy: www.iep.utm.edu

 Nihilism’s home page: www.counterorder.com

 Wikipedia encyclopedia : www.wikipedia.org

 History of philosophy: www.friesian.com